Joyce Overheul over haar residency als kunstenaar in Iran

In het artikel “Aaibaarheid gaat van au” van Chris Reinewald staat dat Joyce Overheul het vaandel “Men of Quality Do Not Fear Equality” (zie foto’s) vanuit Nederland meenam naar Iran – de kunstenaar heeft het vaandel echter in Teheran gemaakt.

“Er kan meer in Iran dan ik van tevoren had ingeschat, je moet alleen weten hoe”

Het artikel vervolgt: “Nietsvermoedende mannen vroeg ze ermee te poseren, wat ze daarop stoïcijns fotografeerde. (…) Overheul kreeg mannen zo gek om als meeloper achter een – voor hen meestal onleesbaar – motto te poseren.” De indruk wordt hier gewekt dat de mannen op straat wisten dat ze aan een kunstproject deelnamen en dat ze evenmin de tekst op het vaandel begrepen. Die is immers in het Engels en niet in de landstaal Farsi gesteld. Maar dat vertelden Overheuls tolken aan ze en verder nog dat de foto’s getoond zouden worden op exposities. Dit hadden we in de betreffende passage duidelijk moeten maken.

Want: dit ligt gevoelig voor Overheul, juist omdat ze erop heeft gelet om mensen niet in gevaar te brengen. “Er was een soort mutual understanding“, zegt ze. “We zijn er niet om elkaar in de problemen te brengen. Ik ga naar huis, maar die mensen leven daar. Je kunt wel gaan keten en relschoppen, maar je laat wel wat achter.” Op momenten heeft Overheul gevoeld dat de ogen van de Iraanse overheid op haar gericht waren – en niet alleen op haar, ook op een medewerkende galeriehouder.

Hoe ben je in Iran terechtgekomen?

Overheul: “In 2012 ben ik afgestudeerd aan de kunstacademie in Utrecht. De Iraanse Ceemin Golshan was een van mijn medestudenten en zij keerde na enkele jaren van omzwervingen terug naar Teheran. Daar zette ze voor kunstenaars de Aria Residency op en ze nodigde mij uit om langs te komen. Mijn eerste gedachte was: ben ik niet te politiek voor Iran? Ik legde contact met Thomas Erdbrink (oud-correspondent te Teheran – red.) en die zei: ‘Er kan heel veel, je moet alleen weten hoe.’ Dus ging ik.”

Je kwam in een rumoerig land terecht.

“Dat klopt, ik ben er in januari 2019 een maand geweest. Toen waren er veel demonstraties voor vrouwenrechten. In Iran moet je verplicht een hoofddoek op – dat is de wet. Ook veel gelovigen staan niet achter die wet, omdat er zo geen zichtbaar onderscheid gemaakt wordt tussen gelovigen en niet-gelovigen. Tijdens een van die protesten klom een vrouw op een elektriciteitshuisje, deed haar hoofddoek af, hing ‘m aan een stok en zwaaide ermee. Dat was een duidelijke boodschap: schijt aan de overheid! De residency ligt daar om de hoek, dus dat vond ik wel een interessante plek.”

Had je meteen duidelijk wat je er wilde doen?

“Ik wilde een vaandel maken met een quote die vaker voorkomt in het activisme: ‘Men of Quality Do Not Fear Equality’. Tajrish Bazaar is de plek waar ik alle stoffen voor het vaandel heb gekocht. Samen met kunstenaars Mahsa Tbtb en Melina Khavari, die mijn tolken en gidsen waren, ben ik met het vaandel de straat op gegaan.

Khavari heeft een fotografievergunning, die heb je nodig in Iran. En je moet natuurlijk niet met een vaandel met zo’n politieke quote voor een politiebureau of politieagent staan wapperen. Er kan veel – als je het maar rustig en netjes doet.”

Hoe heb je de mannen voor je project benaderd?

“Omdat het toch een politieke uitspraak is, wilde ik dat iedereen zeker wist wat die betekent. De tolken zorgden daarvoor. Sommigen wilden niet meewerken, vonden het meer iets voor de jeugd. Maar uiteindelijk waren er best veel mannen die achter de booschap staan. Eén jongen had zijn vader verteld dat hij aan het project meedeed, en die vond dat geen goed idee. Die vader vreesde dat hij er problemen mee zou krijgen, en dat was helemaal niet de bedoeling. Zijn foto heb ik uit het project verwijderd. Als dank kreeg ik een tapijtje!”

Hoe merkte je dat er op je gelet werd?

“Op een van de foto’s zie je de schaduw van een man – dat bleek een politieagent te zijn. Ik keek naar links en zag ‘Police’ op zijn mouw staan. Gelukkig had de agent er geen problemen mee. Thomas Erdbrink verzekerde me later dat als ze me hadden willen arresteren, dat ze dat allang hadden gedaan. De overheid weet wat je daar doet. Er is één moment geweest waarop dat merkbaar werd.

In Nederland had ik een project gedaan over mannelijk naakt, daarom stonden er foto’s van blote mannenbillen op mijn website. De galeriehouder wilde een flyer ter promotie van mijn expositie uitsturen en die moest langs een censuurcommissie. Zij kreeg vervolgens een telefoontje dat die ‘homoporno’ van mijn website af moest. Ik wilde niemand in de problemen brengen, dus het moest direct gebeuren – dat had nog heel wat voeten in de aarde. De galeriehouder was zich rot geschrokken, ze had dit nog niet eerder meegemaakt. Alles gaat best gemoedelijk in Iran, maar het regime is serieus. Door dat belletje stond iedereen meteen op scherp.”

Heb je je onveilig gevoeld in Iran?

“Nee, dat niet, maar er was wel een man die vaak naar de galerie kwam, die heel aardig was en cadeaus voor mij meebracht. Zelfs voor Iraanse gastvrije begrippen was dit geen normaal gedrag. Toen ik hem afwimpelde, werd hij enorm boos. In Iran komt veel eerwraak voor. Iedereen kent wel een vrouw bij wie heet water of zuur in het gezicht is gegooid. De man bleek later iemand anders bij een andere residency ook te hebben lastiggevallen. Hij zag westerse vrouwen als een soort wandelend visum en portemonnee. Dat was het moment waarop ik dacht: deze man accepteert geen nee. En in Iran ben je voor de wet als vrouw half zoveel waard als een man – je legt het altijd af. Als hij echt kwaad wil, dan ben ik als buitenlandse niet compleet kansloos, maar als Iraanse vrouw wordt het lastig om je te verweren.”

Wat neem je aan positiefs mee terug naar Nederland?

“In de metro zei iemand eens tegen me: ‘In Iran zijn we allemaal kunstenaar, want we moeten allemaal creatief zijn om dingen voor elkaar te krijgen.’ Als je in Iran de dingen niet op de gewone manier kunt regelen, dan moet je bedenken: hoe dan? En dat gebeurt met een hoop humor. Het is heel Hollands om te klagen en te kijken wat er niet kan – wij zouden zeker wat van de positief ingestelde Iraniërs kunnen leren!”

Neem een abonnement en ontvang een welkomstgeschenk!

Abonneren